(( بسم الله الرحمن الرحیم ))
حدیث ثقلین (راویان حدیث)
در ادامه قسمت اول به راویان حدیث می پردازیم :
راویان حدیث
حدیث مشهور ثقلین توسط راویان بسیاری نقل شده است. در میان اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله بیش از سی نفر حدیث را از آن حضرت نقل کردند که ما نام عده ای از ایشان را می بریم:
امیرالمومنین علی (علیه السلام)، امام حسن مجتبی (علیه السلام)، سلمان فارسی، ابوذر غفاری، جابربن عبدالله انصاری، ابوالهیثم بن تیهان، حذیفه بن الیمان، ابوشرحه – یا ابوسریحه – حذیفه بن اسید، ابو سعیدخدری، خزیمه بن ثابت، زید بن ثابت، عبدالرحمن بن عوف، طلحه، ابوهریره، سعد بن ابی وقاص، ابوایوب انصاری، عمروبن عاص
حدیث ثقلین به روایت پیشوایان مشهور اهل تسنن
در طول تاریخ صد ها نفر از مشاهیر، مفسران، محدثان، مورخان و راوی شناسان اهل تسنن حدیث ثقلین را به اسانید خود از اصحاب رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل کرده اند و نام تنی چند از آن ها را می بریم :
محمد بن سعد ( نویسنده طبقات الکبری)، ابوبکر ابن ابی شبیه ( نویسنده المنصف)، احمد بن حنبل ( نگارنده المسند)، ابوالقاسم طبرانی ( نویسنده معجم الکبیر)، محمد بن جریر طبری ( نویسنده تاریخ و تفسیر)، ابویعلی موصلی (نویسنده المسند)، نسائی ( نگارنده السنن)، ترمذی ( نگارنده الصحیح)، حاکم نیشابوری ( نویسنده المستدرک)، فخر رازی ( نویسنده تفسیرکبیر)، جلال الدین سیوطی، ابن حجر عسقلانی، عبدالرئوف مناوی، متقی هندی، نورالدین هیثمی ( نویسنده مجمع الزوائد)، شمس الدین ذهبی، ابن کثیر دمشقی، ابن عساکر دمشقی، خطیب بغدادی، ابوبکر بیهقی .
به صورت کلی 50 تن از مشاهیر اهل سنت در طول قرون مختلف حدیث شریف را نقل کرده اند و این تعداد حدود یک دهم راویانی است که حدیث ثقلین را نقل کرده اند.
پس از حدیث غدیر، حدیثی به اندازه حدیث ثقلین، مورد تأیید و قبول بزرگان اهل سنت نیست. به طور مثال مناوی میگوید: بیش از بیست نفر صحابی، این حدیث را از رسول اکرم نقل کردهاند. بخاری در تعریف صحابه آورده است: « هر مسلمانی که با پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) همراه بوده و یا ایشان را دیده صحابی است.» (صحیح البخاری, ج 3, ص 1335, کتاب 66, کتاب فضائل الصحابه, باب فضائل اصحاب النبی, محمد بن اسماعیل البخاری)
فیض القدیر، الجزء3، جلد 3، صفحه 20، حدیث 2631/ الناشر : دار الكتب العلمية بيروت - لبنان الطبعة الاولى 1415 ه - 1994 م
حدیث ثقلین در کتب بسیاری از علمای عامه وارد شده که به برخی از آنها اشاره میکنیم:
در سنن ترمذی وارد شده که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: ((انی تارک فیکم ما ان تمسکتم به لن تضلوا بعدی، احدهما اعظم من الاخر، کتاب الله حبل ممدود من السماء الی الارض و عترتی اهل بیتی، و لن یفترقا حتی یردا علی الحوض فانظروا کیف تخلفونی فیهما ))
أبو عیسی، ترمذی (المتوفى : 279هـ)، سنن الترمذی، جلد12، باب المناقب عن رسول الله، باب مناقب اهل بيت النبي صلي الله عليه و سلم، ، صفحه 258، حدیث 3720 / عدد الاجزاء : 13
در مسند احمد است که پیامبر صلی الله علیه وآله فرمودند:
((إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمْ خَلِيفَتَيْنِ كِتَابُ اللَّهِ حَبْلٌ مَمْدُودٌ مَا بَيْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ أَوْ مَا بَيْنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ وَعِتْرَتِي أَهْلُ بَيْتِي وَإِنَّهُمَا لَنْ يَتَفَرَّقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ))
من بعد از خود، دو خلیفه نزد شما به جا میگذارم: یکی، کتاب خدا و دیگری، اهل بیتم و این دو از هم جدا نمیشوند تا بر سر حوض بر من وارد شوند.
ابن حنبل أبو عبدالله الشيباني، احمد (متوفی 241 هجری قمری)، مسند احمد بن حنبل، مسند الانصار، جلد 44، حدیث زید بن ثابت، صفحه 63، حدیث 20596
طبرانی از زید بن ارقم نقل میکند: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله از حجه الوداع بازمیگشت و به غدیر خم رسید، در آنجا خطبهای ایراد فرمود که در ضمن آن، چنین گفت:
((كأني قد دعيت فأجبت إني تارك فيكم الثقلين أحدهما أكبر من الآخر كتاب الله وعترتي أهل بيتي فانظروا كيف تحلفوني فيهما ؟ فانهما لن يتفرعا حتى يردا علي علي الحوض))
مثل اینکه از جانب خدا دعوت شده و باید اجابت کنم، پس در میان شما دو چیز گران بها و سنگین به جا میگذارم که یکی از دیگری بزرگتر است: کتاب خدا و اهل بیتم. پس بنگرید که چگونه آنها را رعایت میکنید. آن دو از یکدیگر جدا نمیشوند تا بر سر حوض مرا ملاقات کنند.
((ثم قال : إن الله مولاي وأ ا ولي كل مؤمن ثم أخذ بيد علي فقال : من كنت مولاه فهذا مولاه اللهم وال من والاه وعاد من عاداه فقلت لزيد : أنت سمعته من رسول الله ؟ فقال : ما كان في الدوحات أحد إلا قد راه بعينيه وسمعه بأذنيه))
سپس فرمود: خدا، مولای من است و من، ولی هر مؤمنی هستم، آنگاه دست علی علیه السلام را گرفت و فرمود: ((مَن کُنتُ مولاه، فَهذا عَلی مولاه اللّهُمَّ والِ مَن والاه وَ عادِ مَن عاداه))
آنگاه زید میگوید: کسی در غدیر نبود مگر آنکه آنچه را که من میگویم، شنید و با چشمان خود دید.
ابن أحمد بن أيوب أبو القاسم الطبراني، سلیمان، المعجم الکبیر، باب الزای، جلد 5، قسمت زید بن ارقم انصاری، صفحه 166، حدیث 4969/ الناشر : مكتبة العلوم والحكم – الموصل، الطبعة الثانية ، 1404 – 1983، تحقيق : حمدي بن عبدالمجيد السلفي، عدد الأجزاء : 20
حاکم نیشابوری در مستدرک نقل میکند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ((أیُّهَا النّاس إنِّی تارکُ فیکُم أمرَین لَن تَضِلّوا ان اتبعتموها، هُما کِتابَ الله و أهل بَیتی عِترَتی))
محمد بن عبدالله، أبو عبدالله الحاكم النيسابوري ، المستدرک علی الصحیحین، کتاب معرفه الصحابه، جلد 3، من مناقب امیرالمومنین علی ، صفحه 109، حدیث 4577/ الناشر : دار الكتب العلمية – بيروت، الطبعة الأولى ، 1411 - 1990، تحقيق : مصطفى عبد القادر عطا، عدد الاجزاء : 4
ابن حجر در صواعق المحرقه نقل میکند که پیامبر صلی الله علیه و آله در مرض وفاتش فرمود: ((أیُّهَا النّاس یوشک ان اقبض قبضاً سریعاً فینطلق بی و قد قدمت الیکم القول معذره ی الیکم، الا انی مخلف فیکم کتاب ربّی عزوجل و عترتی اهل بیتی ـ ثم اخذ بید علی فرفعها فقال: ـ هذا علی مع القرآن و القرآن مع علی، لا یفترقان حتی یردا علیّ الحوض فسألوهما ما فیهما ))
ابن محمد بن محمد بن علي إبن حجر الهيتمي، أبی العباس احمد، الصواعق المحرقة على أهل الرفض والضلال والزندقة ، جزء 2، جلد 2، الفصل الثانی فی فضائله ، صفحه 368 / الناشر : مؤسسة الرسالة - بيروت، الطبعة الأولى ، 1997، تحقيق : عبدالرحمن بن عبدالله التركي وكامل محمد الخراط، عدد الاجزاء: 2
مسلم در صحیح خود از یزید بن حیان روایت نموده که گفت: من و حصین بن سیره و عمر بن مسلم، نزد زید بن ارقم رفته و پس از پارهای از سخنان، زید بن ارقم گفت: رسول خدا بین مکه و مدینه، در محلی به نام غدیر خم برخاست و پس از حمد و ثنای الهی و پند و اندرز مردم فرمود:
((اما بعد الا ایها الناس فانما انا بشر یوشک ان یأتی رسول ربی فاجیب و انی تارک فیکم الثقلین اولهما کتاب الله فیه الهدی و النور فخذوا بکتاب الله و استمسکوا به ـ فحث علی کتاب الله و رغب فیه، ثم قال: ـ و اهل بیتی اذکرکم الله فی اهل بیتی، اذکرکم الله فی اهل بیتی، اذکرکم الله فی اهل بیتی... ))
ای مردم! بهزودی رسول پروردگار (عزرائیل) به سوی من آمده و باید اجابت کنم. در میان شما دو بار سنگین به امانت میگذارم: یکی، کتاب خدا که در آن هدایت و نور است، کتاب خدا را بگیرید.
پیامبر به قرآن سفارش و ترغیب کرد. سپس فرمود: "و اهل بیتم، خدا را به یاد داشته باشید در مورد اهل بیتم". و آن را سه بار فرمود...
أبو الحسن القشيري النيسابوري، مسلم بن الحجاج (متوفی 261 هجری قمری)، صحیح مسلم، فضائل الصحابه، جلد 12، من فضائل علی بن ابی طالب، صفحه 134، حدیث 4425
متقی هندی در کنز العمال بیان می کند :(( الثقلین.قیل: و ما الثقلان یا رسول الله؟ قال: الاکبر کتاب الله سبب طرفه بید الله و طرفه بأیدیکم فتمسکوا به لن تضلوا و لا تضلوا و الاصغر عترتی و انهما لن یتفرقا حتی یردا علیّ الحوض؛ ))
بنگرید چگونه ثقلین را رعایت میکنید. گفته شد : ثقلان کداماند ای رسول خدا؟ فرمود: ثقل اکبر، کتاب خداست که یک طرف آن به دست خدا و طرف دیگرش به دست شماست. به آن تمسک جویید تا نه پایتان بلرزد و نه گمراه شوید. و ثقل اصغر، عترتم هستند. این دو از هم جدا نمیشوند تا در حوض بر من وارد شوند.
ابن حسام الدين المتقي الهندي البرهان فوري، علاءالدین علی (متوفى 975هـجری قمری)، كنز العمال في سنن الأقوال والأفعال، حرف الهمزه، الکتاب الاول من حرف الهمزه، جلد 1، الباب الثانی، صفحه 188، فی الاعتصام بالکتاب و السنه، حدیث 956 / الناشر : مؤسسة الرسالة، الطبعة : الطبعة الخامسة ،1401هجری قمری ـ/1981میلادی، المحقق : بكري حياني - صفوة السقا
این حدیث با عباراتی شبیه به هم در بسیاری از منابع اهل سنت وارد شده است، از جمله: تفسیر ثعلبی، ج8، ص40؛ تفسیر بغوی، ج4، ص125؛ تفسیر رازی، ج8، ص173؛ تفسیر ابن کثیر، ج4،ص122؛ الدر المنثور جلال الدین سیوطی، ج2،ص60؛ تفسیر آلوسی، ج4،ص18؛ الکامل ابن عدی، ج6، ص67؛ تاریخ مدینه دمشق ابن عساکر، ج42، ص216؛ اسد الغابه ابن اثیر، ج2، ص12؛ سیر اعلام النبلا، ذهبی، ج9، ص365؛ سبل الهدی و الرشاد صالحی شامی، ج11،ص444؛ مجمع الزوائد، هیثمی، ج9، ص163.
تاریخ صدور حدیث شریف ثقلین
یکی از مهم ترین سؤالات در مورد حدیث شریف ثقلین این است که می پرسند: پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) حدیث شریف ثقلین را کِی و کجا بیان کرده است؟ آیا این حدیث شریف تنها در یک مورد توسط آن حضرت(صلی الله علیه و آله) به گوش امت اسلامی رسانده شده است؟
در پاسخ این سؤال باید گفت: اگر به منابع مختلف روایی و حدیثی و تفسیری و تاریخی نظر کنیم، خواهیم دید که در این مورد زمانها و مکانهای متفاوتی بیان شده است.
روز حجه الوداع ( عرفه )
طبق روایت جابربن عبدالله انصاری، پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) این حدیث شریف را در مراسم حجةالوداع و روز عرفه بیان فرموده است.
أبو عیسی، ترمذی (المتوفى : 279هـ)، سنن الترمذی، جلد5، باب المناقب عن رسول الله، باب مناقب اهل بيت النبي صلي الله عليه و سلم، ، صفحه 662، حدیث 3786 / عدد الاجزاء : 13
خطبه غدیر
بر اساس روایت زید بن ارقم، پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) آن را در مراسم حجةالوداع و در محل غدیرخم بیان فرموده است. با توجه به بررسی مفصلی که در مورد حدیث غدیر خواهیم داشت در این جا صرفا به بیان اسناد و مدارک خطبه غدیر از اهل تسنن می پردازیم.
محمد بن عبدالله، أبو عبدالله الحاكم النيسابوري ، المستدرک علی الصحیحین، کتاب معرفه الصحابه، جلد 3، من مناقب امیرالمومنین علی ، صفحه 118، حدیث 4576/ الناشر : دار الكتب العلمية – بيروت، الطبعة الأولى ، 1411 - 1990، تحقيق : مصطفى عبد القادر عطا، عدد الاجزاء : 4
أحمد بن حنبل أبو عبدالله الشيباني، مسند الإمام أحمد بن حنبل، باقی مسند الانصار، جلد5، حدیث أبوایوب انصاری، صفحه 419، حدیث 23609 / ناشر : مؤسسة قرطبة – القاهرة، عددالاجزاء : 6
أحمد بن علي بن المثنى أبو يعلى الموصلي التميمي، مسند أبي يعلى، مسند علی بن ابی طالب، جلد1، صفحه 428، حدیث 567/ ناشر دار المأمون للتراث – دمشق، الطبعة الأولى ، 1404 – 1984، تحقيق : حسين سليم أسد، عدد الأجزاء : 13
مسلم بن الحجاج أبو الحسن القشيري النيسابوري (المتوفى : 261هجری قمری)، الجامع الصحيح المسمى صحيح مسلم، باب فضائل الصحابه، جلد 12، من فضائل علی بن ابی طالب، صفحه 134، حدیث 4425
قلم شیدا ،تحقیقی مستند در تاریخ و روایات اسلامی( حدیث ثقلین )